1. Wprowadzenie

Zgodnie z obowiązującymi obecnie przepisami prawa strony procesu inwestycyjnego mogą zawrzeć umowę na wykonanie robót budowlanych z wynagrodzeniem ryczałtowym lub kosztorysowym.

W pierwszym przypadku wynagrodzenie jest z góry określone, w drugim znany jest jedynie szacunek końcowy, który będzie zrewidowany przez strony po wykonaniu zadania, na podstawie ilości faktycznie wykonanych robót i ich cen jednostkowych zawartych w  załączniku do umowy.  Zdarzają się również sytuacje w których strony umawiają się na wynagrodzenie kosztorysowe wynikające z kalkulacji w oparciu o Katalogi Nakładów Rzeczowych KNR-y i określone składniki cenotwórcze (stawka robocizny kosztorysowej, wskaźniki narzutów, uzgodnione  ceny pracy sprzętu oraz ceny materiałów wynikające z faktur).

Pomimo, że normatywna baza katalogowa straciła swoja obligatoryjność  ponad 20 lat temu i normatywy opracowane w ramach rządowego programu w latach 80-tych i 90-tych nie przystają już w wielu przypadkach do postępu technologicznego i pojawiających się na rynku nowoczesnych materiałów, stosowanych metod organizacyjnych i coraz to wyższego umaszynowienia wykonywania robót budowlanych, nadal są stosowane w budowlanym procesie inwestycyjnym jako podstawa rozliczeń.

2. Normatywy w KNR dla warunków modelowych

W przypadku zdecydowania przez strony o wykorzystaniu  katalogów nakładów rzeczowych do ustalenia wynagrodzenia kosztorysowego za wykonanie robót budowlanych muszą one (strony), respektować uwarunkowania przy których były opracowane normatywy do katalogów i w pełni przyjąć wynikające z nich konsekwencje.

Chodzi tu przede wszystkim o informacje zawarte w założeniach ogólnych i szczegółowych, przyjętych dla opracowania nakładów, które stanowią integralną część katalogów.

Jednym z istotniejszych stwierdzeń w nich zawartych jest to, że normatywy opracowano na podstawie badań i analiz procesów budowlanych przebiegających w warunkach przeciętnie spotykanych, a więc z pominięciem wszelkich specyficznych okoliczności mogących wystąpić przy wykonywaniu konkretnych robót.

Do takich należą m.in. prace wykonywane:

• przy niekorzystnym układzie warstw geologicznych z wysokim poziomem wód gruntowych,
• w gruntach słabonośnych,
• w terenie zurbanizowanym ograniczającym zaplecze budowy,
• w bezpośrednim sąsiedztwie funkcjonującej komunikacji publicznej czy też
• warunkach nieprzerwanej produkcji przemysłowej,
• na wysokościach,
• przy wykonywaniu pracy wewnątrz użytkowanych pomieszczeń.

Przyjęte takie założenie sprawiło, że opracowane normatywy są właściwe dla robót modelowych, prowadzonych w standardowych warunkach, o czym informują treści zawarte w KNR-ach, przykładowo:

• pkt.2.1 „Założeń ogólnych” do KNR 2-02 pt. „Konstrukcje budowlane”, tom I, wyd V, Wacetob – Nakłady podane w Katalogu zostały wyliczone i ustalone dla robót wykonywanych w przeciętnych warunkach miejscowych, na terenach umożliwiających dowóz i składowanie materiałów w strefie przyobiektowej bez uwzględnienia specjalnych utrudnień…
• pkt.3 „Część ogólna” do KNR 2-05 pt. „Konstrukcje metalowe”, wyd.I – 1992 Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa – Nakłady opracowano dla robót wykonywanych w normalnych warunkach bez przeszkód i utrudnień
• pkt.1.4. „Część ogólna” do KNR 2-01, wyd.III – 1989 MGPiB – Katalog nie dotyczy robót i budowli ziemnych zaprojektowanych w sposób znacznie odbiegający od przeciętnych warunków wykonania lub wymagań technicznych
• pkt.2.1 „Założeń ogólnych”do KNR 13-12 pt. „Roboty budowlane elektrowni, elektrociepłowni i ciepłowni zawodowych”, wyd.III – Ministerstwo Górnictwa i Energetyki – Podane w KNR nakłady rzeczowe robocizny, materiałów i pracy sprzętu uwzględniają całość procesów technologicznych, przy założeniu właściwej organizacji i przeciętnych warunków wykonywania robót…

Wynagrodzenie za roboty w warunkach niestandardowych

Jeżeli wykonanie określonych prac ma przebiegać w odmiennych od przeciętnych warunkach, wówczas koniecznym jest zwiększenie wynagrodzenia z tytułu ponadprzeciętnych  kosztów wykonawstwa.

Tutaj kosztorysantom przychodzi z pomocą Stowarzyszenie Kosztorysantów Budowlanych z siedzibą w Warszawie, które opracowało i rekomenduje od kilku lat, „Polskie standardy kosztorysowania robót budowlanych”, które w sposób nieobowiązujący regulują obszar kosztorysowania robót budowlanych.

W materiale tym, Stowarzyszenie wskazuje na potrzebę stosowania rekompensat kosztowych za warunki szczególne w przypadku korzystania z publikowanych katalogów.

Wg punktu 6.1.3. wspomnianych Standardów, kosztowe skutki wykonywania robót w warunkach szczególnych mogą być uwzględnione w kalkulacji kosztorysowej w następującej formie:

1. poprzez stosowanie odpowiednich cen jednostkowych robót przy opracowywaniu kalkulacji uproszczonej,
2. poprzez stosowanie odpowiednich nakładów rzeczowych lub stawek robocizny kosztorysowej, cen maszynogodziny  pracy sprzętu i środków transportu technologicznego, lub poprzez  ustalenie odpowiednich wielkości kosztów pośrednich.

Tak więc strony mogą działać w myśl przywołanych wyżej wskazówek opierając się na własnym doświadczeniu i stosowanej praktyce.

O ile obecnie, w gospodarce wolnorynkowej strony mogą uwzględnić zwiększone koszty robót budowlanych realizowanych w niestandardowych warunkach,  w cenach jednostkowych robót czy składnikach cenotwórczych, to do momentu  kiedy zasady rozliczeń pomiędzy stronami były regulowane w sposób urzędowy, strony posługiwały się nieobowiązującym już Zarządzeniem nr 21 Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 7 grudnia 1988 w sprawie metod kosztorysowania obiektów i robót budowlanych, który to akt wskazywał rodzaj możliwych do stosowania dodatków i ich wysokość:

a. dodatek – z tytułu warunków szkodliwych, uciążliwych i niebezpiecznych

Wg punktu 7.2.1. Zarządzenia:

Dodatki za wykonywanie robót w warunkach szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych i niebezpiecznych nalicza się odpowiednio do liczby godzin przepracowanych w takich warunkach. Dodatki te ustala się od 15% do 25% stawki godzinowej, wynikającej z najniższego wynagrodzenia pracowników uspołecznionych zakładów pracy…

b. dodatek – za wykonywanie robót w czynnych zakładach produkcyjnych oraz wewnątrz użytkowanych pomieszczeń w budynkach i budowlach

Wg punktu 7.2.2. Zarządzenia:

Dodatki za wykonywanie robót w czynnych zakładach produkcyjnych oraz wewnątrz użytkowanych pomieszczeń w budynkach i budowlach ustalane są na podstawie protokołu konieczności, sporządzonego przez wykonawcę w porozumieniu z zamawiającym.
Dodatki za wykonywanie robót w czynnych zakładach produkcyjnych w których produkcja nie została przerwana ustala się w wysokości do 10% od nakładów rzeczowych robocizny (R) w roboczogodzinach, pracy sprzętu i środków transportu (S) w maszynogodzinach…

Przy wykonywaniu pracy wewnątrz użytkowanych pomieszczeń w czasie remontu w budynkach i budowlach dodatek ustala się w wysokości do 15% nakładów rzeczowych robocizny, pracy sprzętu i środków transportu Dodatki te nie przysługują do robot kosztorysowych na podstawie norm i analiz, uwzględniających dane warunki zlecanych robót.

c. dodatek – za prace w godzinach nadliczbowych i nocnych lub w dniach ustawowo wolnych od pracy

Wg punktu 7.2.3. Zarządzenia:

Dodatki za prace w godzinach nadliczbowych i nocnych lub w dniach ustawowo wolnych od pracy nalicza się od liczby godzin przepracowanych w tych warunkach. Wysokość tych dodatków podaje obowiązujący w danej jednostce system wynagradzania…

d. dodatek – za prace w warunkach zimowych

W związku z tym, że Zarządzenie nr 21 nie przewidywało wszystkich możliwych sytuacji uprawniających do dodatków, na rynku wydawniczym pojawiały się w latach 80-tych interpretacje ośrodków zajmujących się kosztorysowaniem.

Oczywiście obecnie, kiedy ceny za roboty budowlane mogą być swobodnie kształtowane, dodatki w takiej postaci straciły rację bytu w powszechnie stosowanej kalkulacji. Tym niemniej dają pogląd o stosowanych kiedyś wielkościach.

3. Zwiększenie wynagrodzenia z tytułu niestandardowych warunków wykonawstwa w praktyce  

W praktyce, kiedy wykonawcę robót budowlanych wybiera się w postępowaniu przetargowym, wykonawca może w sposób dowolny w swojej ofercie uwzględnić zwiększenie wynagrodzenia z tytułu wykonywania robót w warunkach niestandardowych.  Działanie to jednak musi być na tyle wyważone, żeby miał on szansę pozyskania takiego zamówienia.

Są jednak przypadki, kiedy firmy budowlane działają z zamawiającymi  na zasadach umów ramowych  w których strony uzgadniają rozliczenie wg KNR-ów i określają wysokość czynników cenotwórczych, najczęściej w wysokościach średnich lub  mniejszych od notowań prezentowanych przez firmy monitorujące cenowy rynek budowlany i często, mniej dogodnych dla wykonawcy. Tym samym, w przypadku konieczności wykonania robót w warunkach odbiegających od przeciętnych, wykonawca nie otrzymuje zwiększonego wynagrodzenia z tytułu wykonywania robót w niestandardowych warunkach.

Podsumowując, wykonawca zawierając taką umowę ramową powinien zadbać o to, żeby zastrzec możliwość zwiększenia wynagrodzenia, gdy przyjdzie mu działać w odmiennych warunkach niż te, przy których znormowano roboty w KNR-ach.

WNIOSKI

1. Katalogi nakładów rzeczowych zawierają normatywy dla robót standardowych, modelowych, realizowanych w przeciętnych warunkach.
2. W razie korzystania z KNR, jako podstawy rozliczeń, strony muszą mieć na uwadze warunki przy których były opracowane normatywy, a szczególnie postanowienia założeń ogólnych i szczegółowych do KNR-ów, przy których opracowano normatywy.
3. W przypadkach zdecydowania o ustaleniu wynagrodzenia kosztorysowego w oparciu o KNR, strony winny określić sposób rozliczenia skutków kosztowych dla robót wykonywanych w warunkach szczególnych, ponadprzeciętnych, które nie zostały uwzględnione w tych katalogach.
4. W przypadku braku odpowiedniej pozycji w katalogu nakładów rzeczowych należy przeprowadzić analizę indywidualną dla ustalenia odpowiednich nakładów rzeczowych oraz dodatków.