Wprowadzenie

Od początku 2021 r. firmy budowlane mierzą się z gwałtownymi wzrostami cen materiałów budowlanych spowodowanych epidemią koronawirusa i niespodziewanie wysokimi wzrostami cen gazu i energii elektrycznej. Trudna do opanowania w aktualnej sytuacji gospodarczej eskalacja cen spowodowała, że wielu wykonawców mających zawarte kontrakty na roboty budowlane z wynagrodzeniami ryczałtowymi stanęło w obliczu katastrofy, podobnie jak to było w latach 2007 i 2008.

Regulacje prawne umożliwiające zmianę wynagrodzenia ryczałtowego

Pozytywnie dla wykonawców działających w obszarze zamówień publicznych, mają oni dzięki nowej ustawie „Prawo zamówień publicznych” z dnia 11 września 2019 r. (Dz.U. 2019, poz. 2019) oraz ustawie „o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacjach kryzysowych” (Dz.U. 2020, poz. 2095), szereg instrumentów, które zabezpieczają ich przed niekorzystnymi wzrostami cen w budownictwie i pozwalają na zmianę umowy, w tym wynagrodzenia.

W znacznie gorszej sytuacji są wykonawcy realizujący zamówienia finansowane ze środków prywatnych ponieważ negocjacje z zamawiającymi w sprawie podniesienia wynagrodzenia, bez oparcia w przepisach prawa często kończą się niepowodzeniem. Wówczas pozostaje im jedynie droga sądowa na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego, które stanowią:

• art. 357¹ par. 1 k.c. – jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia (…) groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
• art. 632 par. 1 k.c. – jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.
• art. 632 par. 2 k.c. – jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.

Jak widać z przedstawionych regulacji, żadna ze stron nie może samodzielnie w sposób skuteczny zmienić wynagrodzenia ryczałtowego. Może tego dokonać jedynie sąd i to przy określonych warunkach. Te z kolei związane są z wyborem podstawy roszczenia o podniesienie wynagrodzenia ryczałtowego niosącym za sobą określone skutki (wyrok SN, sygn. akt ICSK 333/11; wyrok Sądu Apelacyjnego sygn. akt VII Aga 462/19).

Odmienność art. 357 i art. 632 k.c. podyktowana jest:

• zróżnicowaniem pojęć w obu przepisach – w pierwszym chodzi o „nadzwyczajną zmianę stosunków”, w drugim o „zmianę stosunków, której nie można było przewidzieć”. Zdaniem niektórych Sądów, zdarzenie w postaci „nadzwyczajnej zmiany stosunków” powinno zawierać więcej elementów niezwykłości niż „zmiana stosunków” skoro ustawodawca różnicuje terminologię. Można jednak znaleźć orzeczenia odmienne, które stanowią, że „zmiana stosunków, której nie można było przewidzieć” niesie za sobą „nadzwyczajność” więc zmiana stosunków siłą rzeczy jest nadzwyczajna.
• zróżnicowaniem funkcji ogólnej regulacji (wyrażonej w art. 357¹ k.c.) i szczególnej (ujętej w art. 632 par. 2 k.c.) – w pierwszym przypadku chodzi o zmianę treści stosunku zobowiązaniowego (po rozważeniu interesów stron i zasad współżycia społecznego), a w drugim podstawowe znaczenie ma czynnik natury ekonomicznej. 

W związku z tym, że wymienione przepisy obudowane zostały przez lata szeregiem prawniczych komentarzy i interpretacji, a celem artykułu jest przedstawienie zastosowanego w orzeczeniu Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 stycznia 2020 (VII Aga 462/19) mechanizmu ustalenia wysokości „rażącej straty” poniesionej przez wykonawcę na skutek zmian cen materiałów budowlanych, ograniczymy się tutaj do ogólnych wyjaśnień dotyczących użytych pojęć w przepisach.

Interpretacja pojęć ujętych w przepisach

Nadzwyczajna zmiana stosunków wg orzeczeń sądów powinna mieć charakter: obiektywny (niezależny od woli stron), powszechny (nie może być to zmiana indywidualna dotycząca jednej strony np. problemy finansowe wykonawcy), zasadniczy (zmiana nie może się mieścić w ryzyku kontraktowym), rzadko spotykany, niezwykły i wyjątkowy i powinna być spowodowana niestandardowymi okolicznościami, których nie można było przewidzieć przy określaniu zwykłego ryzyka kontraktowego. Do takich okoliczności wg sądów należą epidemie, operacje wojenne, strajki generalne, klęski żywiołowe, nadzwyczajne zmiany sytuacji gospodarczej objawiające się hiperinflacją, gwałtownym spadkiem dochodu narodowego, masową upadłością przedsiębiorstw.

Niekiedy mogą to być zmiany stawek celnych lub podatkowych, jak np. zmiana wysokości podatku VAT, która miała miejsce w 2004 r. (wzrost z 7% do 22%) i która stanowiła przedmiot szeregu orzeczeń, natomiast nie mogą to być wzrosty np. kursu franka szwajcarskiego wynikające z kryzysu gospodarczego. Takie sytuacje nie zostały uznane przez sąd za nadzwyczajną zmianę stosunków, ponieważ kredytobiorca ponosi ryzyko polegające na płaceniu mniejszych lub większych rat uzależnionych od kursu waluty (wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 16 marca 2016 r., sygn. akt I ACa 1362/15).

Z kolei za zmianę stosunków, której nie można było przewidzieć (art. 632 par. 2 k.c.) uznano wzrosty cen materiałów budowlanych, które miały miejsce w latach 2007 i 2008 i związane były z niespodziewanymi zjawiskami gospodarczymi.

Pojęcie „rażącej straty” również jest niezdefiniowane w obowiązujących przepisach, w związku z czym sąd musi rozważać w sposób indywidualny każdą sprawę dotyczącą tego zagadnienia. W wyroku SN z 8 marca 2018r. o sygn.. akt II CSK 325/17 pojęcie „rażącej straty” odnosi się do straty niweczącej kalkulację poczynioną przez wykonawcę przy uwzględnieniu zwykłego ryzyka kontraktowego i wcale nie musi być to strata zagrażająca kondycji finansowej wykonawcy albo grożąca mu upadłością   

Natomiast wg wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 stycznia 2020 r. (VII Aga 462/19) wynika w sposób jednoznaczny, iż pojęcie „rażącej straty” przyjmującego zamówienie (wykonawcy robót budowlanych) nie może być utożsamiane ze stratą jako taką. „Rażąca strata” stanowi zatem nie tylko przesłankę żądania podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego na podstawie art. 632 § 2 k.c., ale decyduje też o wysokości, o jaką to wynagrodzenie powinno zostać podniesione. Podwyższenie wynagrodzenia nie ma na celu zrekompensowania całej grożącej lub poniesionej straty, lecz zniwelowanie tej straty do takiego poziomu, który nie będzie rażący w rozumieniu tego przepisu. Doprecyzowując, za „rażącą stratę” nie można uważać utraty planowanego zysku, a także utraty dochodu. 

Wzrost cen materiałów budowlanych w 2021 i 2022 r.

Na bazie analizy szeregu orzeczeń sądowych i analizy rynku budowlanego w 2001 r. i pierwszej połowie 2022 r. można wyciągnąć wniosek, że obecne wzrosty cen materiałów budowlanych, a w efekcie wzrosty kosztów robót budowlanych na skutek trwającej od dwóch lat pandemii koronawirusa można uznać za zmianę stosunków, której nie można było przewidzieć.

Czyż można było bowiem przewidzieć, że w krótkim okresie czasu wzrosną o kilkadziesiąt procent ceny stali, cyny, aluminium, cynku, wyrobów ze stali, tarcicy, wyrobów z drewna, płyt styropianowych zwykłych i laminowanych, płyt warstwowych, a o kilkanaście i więcej procent wzrosną ceny betonów, zapraw, mieszanek mineralno-asfaltowych itd.?

Przykładów na spektakularne wzrosty cen w 2021 r. i początku 2022 r. można mnożyć, tym niemniej przy analizie wzrostu cen materiałów budowlanych na potrzeby powództwa sądowego nie można opierać się na pojedynczych, wybranych przykładach, lecz na kompleksowych opracowaniach, jak chociażby na notowaniach cen i kosztów na potrzeby kosztorysowania robót budowlanych, prowadzonych przez firmy monitorujące rynek budowlany.

Uprzedzić jednak należy, że tutaj wskaźniki zmian cen mogą być nieco spłaszczone na skutek uśredniania danych otrzymywanych od handlowców i producentów z całego kraju, z których każdy dokonuje aktualizacji cenników w dogodnych dla siebie terminach i ma odmienną politykę cenową w zależności od posiadanych stanów magazynowych oraz istniejącej konkurencji na rynku lokalnym.

Mechanizm obliczenia „rażącej straty” na podstawie wyroku Sądu Apelacyjnego 

Wykonawcom, którzy zmuszeni będą dochodzić podwyższenia wynagrodzenia na drodze sądowej z pewnością pomocny będzie wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 29 stycznia 2020 r., sygn. akt AGa 462/19. Wyrok ten dotyczy określenia straty poniesionej przez wykonawcę na skutek spektakularnych wzrostów cen materiałów budowlanych w trakcie realizacji kontraktu, w 2007 r.  Batalia o zmianę wynagrodzenia trwała od 2008 r. do 2020 r. ponieważ na skutek apelacji, raz jednej, raz drugiej strony, sprawa była przedmiotem analiz kilku sądów.

Wyrok jest bardzo interesujący ponieważ w sposób przystępny interpretuje przepisy kodeksu cywilnego i prezentuje mechanizm podejścia do określenia „rażącej straty”. W związku z tym, że temat jest wielowątkowy i biegły kilkakrotnie był proszony przez sąd o opinie uzupełniające, na potrzeby artykułu przedstawiono jedynie ogólną konkluzję wyroku i skrótowy, punktowy opis sytuacji.

1. Przedsiębiorstwo wykonawcze zawarło z zamawiającym kontrakt na roboty budowlane z wynagrodzeniem ryczałtowym w oparciu o ofertę nie zawierającą kalkulacji kosztorysowej.
2. W 2006 r. zrealizowano część robót, pozostała miała być wykonana w 2007 r. 
3. Umowna wartość robót pozostałych do wykonania w 2007 r. wynosiła 6 261 562,23 zł (kwota ta zawierała w sobie zysk).
4. Po wykonaniu robót w 2007 r. wykonawca opracował kosztorysy powykonawcze opiewające na kwotę 7 347 768,35 zł, w tym:
   • koszty robocizny – R = 1 077 555,06 zł,
   • koszty materiałów – M = 4 904 955,15 zł ( 3 444 481,09 + 42,4% tj. 1 460 474,06 zł),
   • koszty pracy sprzętu – S = 415 362,15 zł,
   • narzuty (bez zysku) = 949 895,99 zł.
5. Koszty materiałów uwzględniały wzrost cen materiałów budowlanych o 42,4%:
   • M = 4 904 955,15 zł (3 444 481,09 + 42,4% tj. 1 460 474,06 zł).
6. W ocenie Sądu, na podstawie danych sprzed rozpoczęcia budowy przedsiębiorstwo mogło przewidzieć wzrost cen materiałów budowlanych w 2007 r. o 10%. Wg Sądu dopiero wzrost cen materiałów powyżej 10% należało uznać za wykraczający poza zwykłe ryzyko kontraktowe.
7. Po korekcie wzrostu cen z 42,4% do 32,40% kalkulacyjna wartość robót wyniosła 7 003 306,16 zł:
   • R  = 1 077 555,06 zł,
   • M = 4 560 492,96 zł ( 3 444 481,09 + 32,4% tj. 1 116 011,87 zł),
   • S   = 415 362,15 zł,
   • Narzuty (bez zysku) = 949 895,99 zł
8. Wg Sądu, strata wykonawcy wykraczająca poza zwykłe ryzyko kontraktowe wyniosła 647 008,60 zł, co wyniknęło z przeprowadzonych obliczeń. Różnica miedzy kwotami: 7 003 306,16 zł, a 6 261 562,23 to 741 743,93 zł, która odpowiadała stracie wykonawcy w 2007 r. wykraczającej poza zwykłe ryzyko kontraktowe (tj. przy uwzględnieniu wzrostu cen materiałów w 2007 r. o 32,4%). Uwzględniając, że w art. 632 par. 2 k.c. chodzi o tzw. stratę transakcyjną, tj. wynikającą z realizacji oznaczonej umowy, od powyższej kwoty 741 743,93 Sąd odjął kwotę 94 735,33 zł stanowiącą oszacowany przez biegłego zysk wykonawcy za 2006 r.
   • 7 003 306,16 zł – 6 261 562,23 – 94 735,33 zł = 647 008,60 zł.

Podsumowanie

Przedstawiony materiał obrazuje w jaki sposób sąd podchodzi to zmiany wynagrodzenia ryczałtowego z tytułu wzrostu cen na rynku. Rozsądnym jest zatem, zanim przedsiębiorstwo wykonawcze wybierze drogę sądową, zaznajomienie się z zastosowanym przez sąd mechanizmem wg którego:

• przy określaniu „rażącej straty” pod uwagę brany jest wzrost cen materiałów budowlanych umniejszony o wzrost, który można było przewidzieć w momencie sporządzania ofert. W omawianym przypadku obserwowany wzrost cen na rynku w wysokości 42,4% umniejszono o 10% (wzrost przewidywalny na podstawie archiwalnych danych z lat wcześniejszych).
• „rażącą stratą” nie jest utrata planowanego zysku czy dochodu. W związku z powyższym obliczaną stratę umniejszono o zysk, który osiągnął wykonawca w 2006 r. i miał osiągnąć w 2007 r.

Podsumowując wykonawca wchodząc na drogę sądową musi mieć świadomość procedur stosowanych przez sąd i musi ocenić ryzyko powodzenia swojej sprawy w kontekście przepisów kodeksu cywilnego i ich interpretacji.