1. WPROWADZENIE

W chwili obecnej problematyka metod i podstaw kosztorysowania robót budowlanych nie jest objęta żadnymi aktami prawnymi. Wyjątkiem w tym względzie jest kosztorys inwestorski, który jako dokument wymagany przy udzielaniu zamówień publicznych na roboty budowlane, otrzymał stosowne uregulowania.

Tak więc w kwestii rozliczeń pomiędzy stronami procesu inwestycyjnego istnieje pełna swoboda kontraktowa, co potwierdza art. 353 Kodeksu cywilnego stanowiący, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Monitorowane przez firmę ORGBUD-SERWIS przedsięwzięcia inwestycyjne, w większości przypadków realizowane są na podstawie umów przewidujących za wykonanie robót wynagrodzenie ryczałtowe. Jedynie w przypadkach, gdy trudno jest ustalić wysokość ryczałtu z uwagi na specyfikę zadania, np. przy robotach niestandardowych, wyraźnie zindywidualizowanych, remontowych czy modernizacyjnych, jak również o dużym stopniu złożoności, strony ustalają wynagrodzenie kosztorysowe w oparciu o dostępne na rynku Katalogi Nakładów Rzeczowych – KNR, Katalogi Scalonych Nakładów Rzeczowych – KSNR, Kosztorysowe Normy Nakładów Rzeczowych – KNNR czy wreszcie indywidualnie opracowywane normatywy i analizy wykorzystania stosownych czynników produkcji.

Wymienione katalogi, tworzące jedyną dostępną obecnie, i z tego też względu powszechnie stosowaną bazę normatywną, nie posiadają żadnej mocy prawnej i mają wyłącznie charakter fakultatywny. Istniejący wcześniej obowiązek korzystania z normatywów wspomnianej bazy, został zniesiony poprzez ustawę o cenach z dnia 5 lipca 2001, która liberalizując przepisy w sprawach kalkulacji cen umownych, zdezaktualizowała rozporządzenie MRRiB z dnia 13 lipca 2001 w sprawie metod kosztorysowania obiektów i robót budowlanych. W powołanej ustawie zabrakło delegacji do wydania kolejnych rozporządzeń w sprawie metod kosztorysowania oraz określania zasad opracowywania kosztorysowych norm nakładów rzeczowych. Miało to ścisły związek z art.2, ust.1 tejże ustawy, stanowiącym że „ceny towarów i usług uzgadniają strony zawierające umowę” i ostatecznie przesądziło o swobodzie w doborze metod i podstaw kalkulacji kosztorysowej na użytek rozliczeń między stronami umów budowlanych.

Mimo tych faktów, obligatoryjna wcześniej baza normatywna nie utraciła swej przydatności jako fundamentu szczegółowego kosztorysowania, ponieważ alternatywnej bazy zabrakło. Jednakże zaciążył na jej przydatności czas, jaki upłynął od jej powstania i zaistniałe w krajowym budownictwie rewolucyjne zmiany.

Katalogi opracowane w większości w latach osiemdziesiątych XX wieku nie obejmują nowych materiałów budowlanych, nowoczesnych technologii i metod organizacyjnych, które dynamicznie zaczęły się rozwijać w Polsce pod koniec lat 90 – tych. Wyjątek w tym stanowią katalogi autorskie opracowywane m.in. przez firmę ORGBUD-SERWIS dla konkretnych, wybranych systemów i rozwiązań w budownictwie. Jednakże opracowywane w większości na konkretne zamówienie producenta czy wykonawcy określonej technologii, zamiast w ramach systematycznego programu prowadzonego przez organy rządowe, jak w latach 80-tych ub. wieku, stanowią nikły fragment pożądanej bazy normatywnej.

Bez inicjatywy aktualizacji podstawowych KNR ze strony ministerstw, pod egidą których katalogi te były wydawane, baza KNR oraz normatywy w nich zawarte w praktycznych zastosowaniach coraz to bardziej tracić będą na znaczeniu, a ich miejsce zajmować zaczną mniej lub bardziej poprawne nowe katalogi nakładów z różnorakich źródeł.

Niezależnie od wspomnianej ułomności bazy normatywnej KNR dla celów kalkulacji kosztorysowej, nie utraciła ona swego znaczenia jako instrumentu wykorzystywanego przy opracowywaniu przedmiarów robót. Katalogi KNR stanowią bowiem praktycznie jedyny dziś klasyfikator robót budowlanych pozwalający identyfikować roboty przez uczestników procesu inwestycyjnego.

2. KOSZTOWE SKUTKI WYKONYWANIA ROBÓT W WARUNKACH SZCZEGÓLNYCH – DODATKI

W przypadku zdecydowania przez strony o wykorzystaniu katalogów nakładów rzeczowych do ustalenia wynagrodzenia kosztorysowego za wykonanie robót budowlanych, muszą one, w całej rozciągłości respektować uwarunkowania przy których były opracowane normatywy do katalogów i w pełni przyjąć wynikające z nich konsekwencje.

Chodzi tu przede wszystkim o informacje zawarte w założeniach ogólnych i szczegółowych, przyjętych dla opracowania nakładów, które stanowią integralną część katalogów.

Jednym z istotniejszych stwierdzeń w nich zawartych jest to, że normatywy opracowano na podstawie badań i analiz procesów budowlanych przebiegających w warunkach przeciętnie spotykanych, a więc z pominięciem wszelkich specyficznych okoliczności mogących wystąpić przy wykonywaniu konkretnych robót.

Do takich należą m.in. prace wykonywane:

• przy niekorzystnym układzie warstw geologicznych z wysokim poziomem wód gruntowych,
• w gruntach słabonośnych,
• w terenie zurbanizowanym ograniczającym zaplecze budowy,
• w bezpośrednim sąsiedztwie funkcjonującej komunikacji publicznej czy też
• warunkach nieprzerwanej produkcji przemysłowej,
• na wysokościach.

Przyjęte z konieczności, takie założenie sprawiło, że opracowane normatywy są właściwe dla robót modelowych, prowadzonych w standardowych warunkach, o czym informują treści zawarte w KNR-ach, przykładowo:

• pkt.2.1 „Założeń ogólnych” do KNR 2-02 pt.” Konstrukcje budowlane”, tom I, wyd V, Wacetob – Nakłady podane w Katalogu zostały wyliczone i ustalone dla robót wykonywanych w przeciętnych warunkach miejscowych, na terenach umożliwiających dowóz i składowanie materiałów w strefie przyobiektowej bez uwzględnienia specjalnych utrudnień….
• pkt.3 „Część ogólna” do KNR 2-05 pt.”Konstrukcje metalowe”, wyd.I – 1992 Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa – Nakłady opracowano dla robót wykonywanych w normalnych warunkach bez przeszkód i utrudnień
• pkt.1.4. „Część ogólna” do KNR 2-01, wyd.III – 1989 MGPiB – Katalog nie dotyczy robót i budowli ziemnych zaprojektowanych w sposób znacznie odbiegający od przeciętnych warunków wykonania lub wymagań technicznych
• pkt.2.1 „Założeń ogólnych”do KNR 13-12 pt. „Roboty budowlane elektrowni, elektrociepłowni i ciepłowni zawodowych”, wyd.III – Ministerstwo Górnictwa i Energetyki – Podane w KNR nakłady rzeczowe robocizny, materiałów i pracy sprzętu uwzględniają całość procesów technologicznych, przy założeniu właściwej organizacji i przeciętnych warunków wykonywania robót…

Jeżeli wykonanie określonych prac ma przebiegać w odmiennych od przeciętnych warunkach, wówczas koniecznym staje się ustanowienie i zastosowanie dodatków, odpowiednich do rodzaju utrudnień, pozwalających wyrównać zwiększone, ponadprzeciętne koszty wykonawstwa.

Do 15 maja 1990, dodatki stosowane w kalkulacjach kosztorysowych były przewidziane, łącznie z wielkościami w stosownych przepisach prawnych. Ich znaczenie i częstość wykorzystywania zmalały wraz z pojawieniem się zarządzenia nr 7/90 Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 8 maja 1990 – Dz.Urz. MGPiB nr 1/90 poz.3, traktującego w sposób marginalny problematykę dodatków pozostawiając określenie ich wysokości stronom procesu inwestycyjnego

Obecnie, wobec braku regulacji prawnych, wychodząc z pomocą kosztorysantom, Stowarzyszenie Kosztorysantów Budowlanych z siedzibą w Warszawie opracowało i rekomenduje od kilku lat, „Polskie standardy kosztorysowania robót budowlanych”, które w sposób nieobowiązujący regulują obszar kosztorysowania robót budowlanych.

W materiale tym, Stowarzyszenie wskazuje na potrzebę stosowania rekompensat kosztowych za warunki szczególne w przypadku korzystania z publikowanych katalogów.

Wg punktu 6.1.3. wspomnianych Standardów, kosztowe skutki wykonywania robót w warunkach szczególnych mogą być uwzględnione w kalkulacji kosztorysowej w następującej formie:

1. poprzez stosowanie odpowiednich cen jednostkowych robót przy opracowywaniu kalkulacji uproszczonej,
2. poprzez stosowanie odpowiednich nakładów rzeczowych lub stawek robocizny, cen pracy sprzętu i środków transportu technologicznego, względnie poprzez ustalenie odpowiednich wielkości kosztów pośrednich i zysku.

Tak więc obecnie, strony mogą działać w myśl przywołanych wyżej wskazówek opierając się na własnym doświadczeniu, lub przyjmować rozwiązania przyjęte wcześniej w nieobowiązującym już Zarządzeniu nr 21 Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 7 grudnia 1988 w sprawie metod kosztorysowania obiektów i robót budowlanych – załącznik nr 1 do niniejszego artykułu.

• [supsystic-gallery id=5 position=center]
  

  2.1. Dodatek – z tytułu warunków szkodliwych, uciążliwych i niebezpiecznych

  Wg punktu 7.2.1. Zarządzenia:

  Dodatki za wykonywanie robót w warunkach szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych i niebezpiecznych nalicza się odpowiednio do liczby godzin przepracowanych w takich warunkach. Dodatki te ustala się od 15% do 25% stawki godzinowej, wynikającej z najniższego wynagrodzenia pracowników uspołecznionych zakładów pracy….

• 2.2. Dodatek – za wykonywanie robót w czynnych zakładach produkcyjnych

  Wg punktu 7.2.2. Zarządzenia:

  Dodatki za wykonywanie robót w czynnych zakładach produkcyjnych oraz wewnątrz użytkowanych pomieszczeń w budynkach i budowlach ustalane są na podstawie protokołu konieczności, sporządzonego przez wykonawcę w porozumieniu z zamawiającym.
  Dodatki za wykonywanie robót w czynnych zakładach produkcyjnych w których produkcja nie została przerwana ustala się w wysokości do 10% od nakładów rzeczowych robocizny (R) w roboczogodzinach, pracy sprzętu i środków transportu (S) w maszynogodzinach….

• 2.3. Dodatek – za prace w godzinach nadliczbowych i nocnych lub w dniach ustawowo wolnych od pracy

  Wg punktu 7.2.3. Zarządzenia:

  Dodatki za prace w godzinach nadliczbowych i nocnych lub w dniach ustawowo wolnych od pracy nalicza się od liczby godzin przepracowanych w tych warunkach. Wysokość tych dodatków podaje obowiązujący w danej jednostce system wynagradzania….

• 2.4. Dodatek – za prace w warunkach zimowych

  W związku z tym, że Zarządzenie nr 21 nie przewidywało wszystkich możliwych sytuacji uprawniających do dodatków, na rynku wydawniczym pojawiały się w latach 80-tych interpretacje ośrodków zajmujących się kosztorysowaniem. Taką interpretacje przekazujemy w załączniku nr 2 do niniejszego artykułu.

  [supsystic-gallery id=4 position=center]

3. ANALIZY INDYWIDUALNE

Wobec różnorodności robót budowlanych, których nie sposób było ująć w katalogach nakładów rzeczowych przy ograniczonej ich objętości, jak również znacznej liczby parametrów decydujących o wielkości nakładów rzeczowych, w Zarządzeniu nr 21 przewidziano dla robót nieznormowanych w KNR, indywidualne opracowywanie normatywów. Można było przy tym wykorzystywać wielkości zawarte w KNR-ach i stosując metody analogii, interpolacji lub ekstrapolacji dostosować je do charakteru kalkulowanej roboty, lub też sporządzać szczegółową analizę danych nakładów.

Zabiegi te noszą obecnie miano analiz indywidualnych i znajdują swoje odbicie we wspomnianych już „Polskich standardach kosztorysowania robót budowlanych”.

Z uwagi na obserwowany postęp technologiczny w budownictwie i wdrażanie nowych materiałów budowlanych, analizy indywidualne wykonywane są coraz częściej i zaczynają dominować w kalkulacjach kosztorysowych, szczególnie przy wysoce złożonych, specyficznych i incydentalnie występujących zadaniach budowlanych.

Dodać w tym miejscu należy, że analizy indywidualne winny być opracowywane przez osoby z doskonałą znajomością technik stosowanych w budownictwie popartych praktyką wykonawstwa, a także znajomością zasad normowania czasu pracy oraz ustalania nakładów materiałowych i sprzętowych.

WNIOSKI

1. Zasady kosztorysowania robót budowlanych nie są regulowane żadnymi przepisami prawnymi, za wyjątkiem zasad sporządzania kosztorysu inwestorskiego w zamówieniach publicznych.
2. Katalogi nakładów rzeczowych zawierają normatywy dla robót standardowych realizowanych w przeciętnych warunkach.
3. W razie korzystania z KNR, jako podstawy rozliczeń, strony muszą mieć na uwadze warunki przy których były opracowane normatywy, a szczególnie postanowienia założeń ogólnych i szczegółowych do KNR-ów, przy których opracowano normatywy.
4. W przypadkach zdecydowania o ustaleniu wynagrodzenia kosztorysowego w oparciu o KNR, strony winny określić sposób rozliczenia skutków kosztowych dla robót wykonywanych w warunkach szczególnych, ponadprzeciętnych, które nie zostały uwzględnione w tych katalogach.
5. W przypadku braku odpowiedniej pozycji w katalogu nakładów rzeczowych należy przeprowadzić analizę indywidualną dla ustalenia odpowiednich nakładów rzeczowych oraz dodatków.